आरपी गैरे
नेपाल आफ्नो सुन्दर प्रकृति र विविध सांस्कृतिक धरोहरका लागि प्रसिद्ध छ, तर अहिले गम्भीर र बढ्दो चुनौतीको सामना गरिरहेको छः गाउँहरूको जनसङ्ख्या घट्दै जानु र त्यसको बेवास्ता हुनु। कहिल्यै नथाक्ने उर्जाका साथ गुञ्जायमान हुन्थे ती उर्वरभूमिहरू, तर अहिले तिनमा मौनता र उपेक्षाको छायाँ छाएको छ। युवा पुस्ता शहरतिर दौडिरहेकोले गाउँहरूमा बुढा आमा–बुवा र साना बालबालिकाहरू मात्र बस्छन्, जसले गाउँको जीवनशैली र शहरी क्षेत्रमा स्थिरतालाई चुनौती दिइरहेको छ।गाउँहरूबाट युवाहरूको पलायनले गर्दा उर्वर भूमिहरू खालि छन्, र खेतीयोग्य जमिनमा कुनै खेतीपाती गरिँदैन। यो विडम्बना नै हो कि संसारभरि खाद्यान्नको संकट छ, तर नेपालका उर्वर फाँटहरू दिन–प्रतिदिन सुनसान हुँदैछन्।
सोच्नुहोस्, पहिले सुनौला गहुँका खेतहरूमा चल्ने हावाले समृद्धिको कथा सुनाउँथ्यो, तर अहिले मौनताको प्रतिध्वनि मात्र सुनिन्छ। यो “ब्रेन ड्रेन“ भनेको केवल कामदारको हानी मात्र होइन, यो कौशल, नवप्रवर्तन, र ऊर्जा गुमाउनु हो जसले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई पुनःजीवित गर्न सक्छ।शहरहरू रोजगार र आधुनिक जीवनको आशामा आकर्षणको केन्द्र बनेका छन्, तर वास्तविकता भने सोचेको जस्तो सुन्दर छैन। शहरहरूमा जनसङ्ख्या अत्यधिक बढिरहेको छ, जसले गर्दा अति भीडभाड र धेरै समस्या उत्पन्न भएका छन्। नयाँ आउनेहरूलाई महँगो भाडाले स्वागत गर्छ, जसले गर्दा उनीहरूको जीवनस्तर पहिलेको गाउँको दुःखाइ जस्तै देखिन्छ। कहिलेकाहीँ हास्य लाग्दो कुरा पनि हुन्छ, युवा सोच्दछन् कि गाउँको दुःखाइबाट उम्कियो, तर शहरमा तिनको कमाई पूरै भाडा तिर्नमै सकिन्छ। तर, यी सबै समस्याका बाबजुद, मानिसहरू अझै पनि शहरतिर दौडिरहेका छन्, राम्रो अवसर, शिक्षा र सुविधा खोज्दै।गाउँहरू भने यी सुविधाहरूको कमीले ग्रस्त छन्। कसैले दुर्घटनामा परे वा गम्भीर बिरामी भए, तिनले समयमै उपचार पाउने सम्भावना ज्यादै कम हुन्छ। स्वास्थ्य सेवा प्रायः नहुँदा, परिवारका वृद्ध सदस्यहरूलाई लामो र खतरनाक यात्रा गर्न बाध्य तुल्याउँछ। वृद्ध र कमजोर भएका बाबुआमाहरू, जसको सहारा कुनै युवा छैन, अझ बढी समस्यामा छन्।रोजगारको कमीले गाउँको समस्यालाई अझ गहिरो बनाएको छ। कृषि, जुन पहिल्यै ग्रामीण अर्थतन्त्रको आधार थियो, अहिले युवाहरूलाई आकर्षित गर्ने विषय बनेको छैन। आधुनिक कृषि प्रविधि धेरै स्थानमा अज्ञात छ, जसले गर्दा परम्परागत तरिकाले कम उत्पादन दिन्छ। सरकारको ग्रामीण विकासप्रति उदासिनता देखेर गाउँहरू अझ बढी उपेक्षित छन्। यसलाई भनिन्छ, “गाउँको सबैभन्दा सामान्य जागिर भनेको सरकारको कदरको प्रतीक्षा गर्नु हो।“भ्रष्टाचारले स्थिति झन् जटिल बनाएको छ। धेरै स्थानीय सरकारी कार्यालयहरू ‘लेनदेन’ आधारमा चल्ने कुरा सार्वजनिक रूपमा थाहा छ, जहाँ सेवाहरू र सहयोग मात्र घूस दिएपछि प्राप्त हुन्छ। यसले विकास प्रयासलाई मात्र रोक्दैन, यसले महत्वपूर्ण पूर्वाधारमा लगानीलाई पनि निरुत्साहित गर्छ। थप रूपमा, शिक्षा प्रणालीको खराब अवस्थाले यसलाई अझै बिगार्छ। गाउँका विद्यालयहरू, जसले उज्जवल भविष्यको आधारशिला बन्नुपर्ने थियो, उपकरण र बजेटको अभावमा ग्रस्त छन्। विद्यार्थीहरू र उनीहरूका अभिभावकहरू अघि यो विकट विकल्प हुन्छः खराब शिक्षा लिने कि शहरतिर लाग्ने।गाउँमा सम्पत्तिको मूल्य घट्दै गर्दा, शहरका सम्पत्तिहरूको मूल्य आकाशिएको छ, जसले समाजको दृष्टिकोणलाई स्पष्ट रूपमा प्रकट गर्छ। जुन गाउँले कहिल्यै सांस्कृतिक र पारिवारिक मूल्य राख्थे, अहिले ती मूल्यहरु घट्दै गएका छन्। आफ्ना पुर्ख्यौली घर बेच्ने परिवारहरूले एक किसिमको द्विविधा भोग्छन बेच्दा थोरै मूल्य पाउँछन् तर सम्हाल्दा विगतको स्मृतिमा मात्र अडिएर बस्नुपर्ने हुन्छ।शहरमा गएपछि नयाँ समस्यामा अल्झिनु पर्छ। धेरै नेपाली शहरहरूमा वायुको गुणस्तर खस्केको छ, जहाँ जीवाश्म इन्धन र उद्योगको उत्सर्जनले वातावरणलाई ढाकेको छ। गाउँमा शुद्ध हावा र प्राकृतिक सौन्दर्य जस्तै सहजता छ, तर काठमाडौंजस्तो शहरमा सानो कुदाइले फोक्सोमा जलन र टाउको घुमाउने विषाक्त पदार्थहरूको सामना गराउनु पर्छ। यो मात्रै होइन, शहरको जीवनमा प्याक गरिएको फास्ट फुडको डाइटले स्वास्थ्यको स्थितिलाई झन् बिगार्छ। शहरमा स्वास्थ्यकर र अस्वस्थकर खानेकुराको छनौट भन्नु, “खराब” र “अझै खराब” बीचको निर्णयजस्तै हुन्छ।यस समस्याको समाधान कस्तो हुनुपर्छ? पहिलो कदम भनेको सरकारको ईमानदार पहल हो जसले ग्रामीण विकासलाई प्राथमिकता दिन्छ र गाउँ र शहरको सुविधाबीचको खाडललाई पुरिन्छ। यसका लागि स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, र आधुनिक कृषि अभ्यासहरूमा ठूलो लगानी आवश्यक छ जसले गाउँलाई बस्न र काम गर्न थप आकर्षक बनाउँछ। युवाहरूलाई गाउँ फर्कन वा गाउँमै रहन प्रेरित गर्न उनीहरूलाई परम्परागत खेतीपातीभन्दा बाहिर रोजगारका सम्भावनाहरू चाहिन्छ।भ्रष्टाचारलाई रोक्नु पनि अति आवश्यक छ। कडा निरीक्षण र पारदर्शी प्रणालीले जनताको विश्वास फर्काउन सक्छ र विनियोजित स्रोतहरू सही ठाउँमा पुग्न सुनिश्चित गर्न सक्छ। विकासमा समर्पित, व्यक्तिगत लाभभन्दा माथि उभिने स्थानीय नेताहरूलाई सशक्त पार्नुले परिवर्तन ल्याउन सक्छ।साथै, उद्योग र उद्यमशीलतालाई गाउँ क्षेत्रमा स्थापना गर्न प्रोत्साहन दिन सरकारले कर छुट, सस्तो जग्गा, वा साझा पूर्वाधार जस्ता प्रोत्साहनहरू दिन सक्छ। यसले गाउँहरूलाई नवप्रवर्तनको केन्द्र बनाउन सक्नेछ। सिर्जित रोजगारले गाउँको जीवनलाई थप दीगो र आकर्षक बनाउनेछ। प्रदूषणको समस्यालाई समाधान गर्न कडा वातावरणीय नियमहरू र नवीकरणीय ऊर्जातर्फको धक्का आवश्यक छ। विद्युतीय सवारी साधनहरू प्रोत्साहित गर्नु, स्वच्छ उद्योग अभ्यासहरू र जनचेतना अभियानहरूले शहरको खतरनाक बसाइलाई घटाउन र हरित बानीलाई प्रेरित गर्न मद्दत पु¥याउन सक्छ।नेपालका गाउँहरूको वर्तमान संकट समाधान गर्नु गाह्रो काम हो, तर यो अत्यावश्यक हो। यसका लागि नीति परिवर्तन, तल्लो तहका प्रयास र जनताको इच्छाशक्ति आवश्यक छ जसले भविष्यको बाटो बनाउँछ। समग्र उपायहरूसँग, एक यस्तो भविष्यको चित्रण गर्न सकिन्छ जहाँ गाउँहरू पुनः जीवन्त हुन्छन् र शहरतिरको भागदौड एक मात्र विकल्प रहँदैन।गाउँका सम्पत्तिहरूको मूल्य झर्दै गएको छ, जबकि शहरका सम्पत्तिहरूको मूल्य लगातार उकालो लागिरहेको छ, जसले समाजको सोच र प्राथमिकतामा भएको ठूलो परिवर्तनलाई स्पष्ट रूपमा देखाउँछ। यो केवल आर्थिक मुद्दा मात्र होइन; यसले देशको सामाजिक बनोटलाई पुनः परिभाषित गरिरहेको छ। गाउँमा घर र जमिनको मूल्य घट्नुको प्रमुख कारण भनेको त्यहाँको जीवनशैलीप्रति घट्दो आकर्षण र बुनियादी सुविधाहरूको अभाव हो। जसले गर्दा मानिसहरू गाउँका सम्पत्तिलाई एउटा जिम्मेवारीको रूपमा हेर्न थालिरहेका छन्, सम्पत्ति भन्दा बढी एक बोझ जसको मुल्य बढ्नको सट्टा दिन प्रतिदिन घट्दै जान्छ।अन्य कारणहरूले पनि गाउँका सम्पत्तिहरूको मूल्यलाई असर गरेका छन्, जस्तै आधारभूत पूर्वाधारको अभाव, सुस्त गतिमा भएका विकास कार्यहरू, र पर्याप्त बजारको कमी। यसले गर्दा युवाहरू र काम गर्नसक्ने उमेरका मानिसहरू गाउँको भविष्यप्रति निराश भएका छन्। आफ्ना पुर्ख्यौली घर बेच्ने परिवारहरू एउटा गहिरो भावनात्मक र आर्थिक द्विविधामा फस्छन्। एकातिर, थोरै मूल्यमा घर बेच्दा विगतको मूल्यवान् सम्पत्ति गुमेको महसुस हुन्छ, भने अर्कोतिर, घर जोगाएर राख्दा मर्मतसम्भारको खर्चले परिवारलाई बोझ पार्दछ। यी स्मृतिहरू र परम्पराहरू, जुन पीढी दरपीढी हस्तान्तरण भएको हो, अहिले एकप्रकारको ‘विकासको मूल्य’ बन्न पुगेको छ।यसको उल्टो, शहरमा सम्पत्तिको मूल्य भने लगातार आकाशिँदो छ। यो बढ्दो मूल्यले नयाँ समस्याहरू जन्माइरहेको छ, जस्तै साधारण परिवारका लागि घर वा फ्ल्याट किन्नु असम्भव प्रायः भएको छ। जमिन र घरको उच्च मूल्यले मध्यम वर्ग र निचला वर्गलाई घर भाडामा बस्न बाध्य बनाएको छ, जसको परिणामस्वरूप भाडा बजारमा अत्यधिक दबाब परेको छ। उच्च भाडाले गर्दा शहरमा बस्नेहरूले आफ्नो आम्दानीको ठूलो हिस्सा केवल घरको भाडामा खर्च गर्नुपर्छ। यो दृश्य देखेर कहिलेकाहीँ हाँसो लाग्न सक्छ—गाउँबाट आफ्नो भविष्य बनाउन शहर आएर, यहाँ भाडा तिर्नकै लागि मानिसहरू दिनरात खटिरहेका हुन्छन्।तर शहरको जीवन केवल महँगो भाडासँगै समस्याहरूको अन्त्य हुँदैन। शहरी जीवनका थप जटिलताहरू छन् जसले मानिसको स्वास्थ्य र जीवनशैलीलाई असर गर्छ। धेरै नेपाली शहरहरूमा वायुको गुणस्तर बिग्रिएको छ, खासगरी काठमाडौंजस्ता ठाउँहरूमा। जीवाश्म इन्धनबाट चल्ने सवारी साधन र कारखानाहरूबाट निस्कने धूवाँले वायुमण्डललाई घेरिरहन्छ। एक स्वस्थ जीवनको चाहना लिएर शहर पसेका मानिसहरूलाई प्रत्येक श्वासमा प्रदूषणको भारी सहनु पर्छ। यसले सास फेर्न गाह्रो बनाउनु त छँदै छ, यसका अतिरिक्त दीर्घकालीन असरहरू जस्तै दम, फोक्सोका रोग, र हृदयसम्बन्धी समस्याहरू पनि निम्त्याउँछ।शहरमा स्वस्थ जीवनशैलीको विकल्प खोज्दा एक अर्को समस्या सामना गर्नुपर्छ—खानेकुरा। शहरी क्षेत्रमा ताजा र जैविक खानाको कमीले गर्दा, प्रशोधित र प्याक गरिएको फूड प्रोडक्टले बजार भर्छ। यस्ता खानाहरू धेरै जसो कृत्रिम संरक्षक, रसायन र उच्च मात्रामा नुन र चिनीले भरिएका हुन्छन्, जसले स्वास्थ्यलाई नोक्सान पु¥याउँछ। शहरको व्यस्त जीवनले गर्दा धेरै मानिसहरू फास्ट फुड र तयारी खानाको सहारा लिन्छन्, जसले गर्दा स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्दै जान्छन्। कहिलेकाहीँ मजाकमै भन्ने गरिन्छ, “शहरमा खानेकुरा छनौट गर्दा ‘खराब’ र ‘अझ खराब’ बीचमा छनौट गर्नु पर्ने हुन्छ।” यस्तो अवस्थामा स्वस्थकर खानाको आवश्यकता अझ बढि महसुस हुन्छ।यसो भनिरहँदा, गाउँहरूमा हुने समस्याहरूको तुलनामा शहरमा बस्नु कुनै जादूमयी समाधान होइन। शहरमा सस्तो घर नपाउनु, भीडभाड, प्रदूषण, र खराब खानाको विकल्पले गर्दा शहरको जीवन एक किसिमको संघर्ष बनेको छ। यदि ग्रामीण विकासमा पर्याप्त ध्यान दिइएन भने, शहरहरू अझै बढी दबाबमा पर्नेछन्, जसले दिगो विकासलाई बाधा पु¥याउनेछ।समस्याहरूको समाधान भनेको गाउँ र शहरबीचको भिन्नतालाई कम गर्ने र दुवैतर्फ समग्र सुधार ल्याउने हो। सरकार र स्थानीय निकायहरूले संयुक्त रूपमा यसतर्फ सोचेर दीर्घकालीन समाधान निकाल्न आवश्यक छ। ग्रामीण क्षेत्रमा पर्याप्त पूर्वाधार निर्माण गरेर, आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोग गरेर, र रोजगारका अवसरहरू सिर्जना गरेर मात्रै गाउँका सम्पत्तिको मूल्यलाई पुनः स्थापित गर्न सकिन्छ।यसले मात्रै सम्पूर्ण समाजको समृद्धि र विकासलाई सुनिश्चित गर्नेछ। गाउँका मूल्यवान् भूमि र घरहरूले पुनः सम्मान पाउन सक्छन् र मानिसहरू आफ्नो पुर्ख्यौली सम्पत्तिमा गर्वले फर्किन सक्छन्। शहर र गाउँबीचको समग्र तालमेलले मात्रै सन्तुलित र समृद्ध नेपाल निर्माण हुन सक्छ।
